Eise Eisinga's planetarium in Franeker

Dromen over een wereld zonder bijgeloof

 

 

Dromen over een wereld zonder bijgeloof

Het is het voorjaar van 1774. In Leeuwarden verschijnt een boekje waarin staat dat op 8 mei 1774 de wereld zal vergaan. Op die dag zullen de planeten Jupiter, Mars, Venus , Mercurius en de maan allemaal op hetzelfde punt aan de hemel staan en daardoor zal de aarde uit zijn baan om de zon raken en op de zon te pletter vallen. De schrijver noemt zich: Liefhebber van de waarheid.

Uitgegeven bij Abraham Ferwerda in Leeuwarden: Godgeleerde en philosophische bedenkingen over de aanstaande conjunctie van de planeten Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan op 8 mei 1774.

Godgeleerde en filosofische bedenkingen betekent dat de schrijver de bijbel en wetenschappelijke boeken er op na gelezen heeft. Heel veel mensen geloven de 'liefhebber van de waarheid'. Sommigen worden doodsbenauwd en anderen jagen hun geld erdoor heen. Het boekje is het gesprek van de dag. In de Leeuwarder Courant probeert men de onrust de kop in te drukken.

Leeuwarder Courant 16 april 1774: Men is van een kundige hand onderricht. Dat de bewegingen van Mercurius, en Mars geen invloed op Aarde hebben; dat de Conjunctie (schijnbare samenstand) van Venus met de Zon reeds den 22 Maart is geschied en dat de Conjunctie van Mercurius met den Zon den 11 April voorgevallen is. Bijgevolg dat beide deze planeten, op de gemelde tijden, het allernaaste aan de Aarde zijn geweest en zich nu wederom dagelijks van dezelve verwijderen. Voorts dat het zeer klein vermogen van Jupiter op de Aarde, den 8 Mei, bijna op het allerkleinste is, en op dien dag niets bijzonders staat te gebeuren aangaande de planeten…… en dat daarom zulken, die vermoeden, dat op den 8 Mei waarschijnlijk enige veranderingen in de bewegingen der Aarde, en Planeten zou ontstaan, inderdaad hunne onkunde belijden in de wetten der bewegingen van dezelve. Nadien deze lichamen, ieder in het bijzonder, haren loop, in hunne eigene, en zeer van elkander verschillende kringen, zonder daar uit te wijken volbrengen.

Leeuwarder krant 16-4-1774 Wij hebben met een deskundige gesproken en die heeft ons uitgelegd dat de planeten Mercurius en Mars geen invloed op de aarde hebben. Al op 22 maart stonden Venus en de zon op dezelfde plaats aan de hemel. Datzelfde gebeurde met Mercurius en de zon op 11 april. Dat betekent dat beide planeten toen het dichtst bij de zon zijn geweest en zich nu weer daarvan verwijderen. Verder is het zo dat de invloed van Jupiter op 8 mei op de aarde juist heel erg klein is. Wat de planeten betreft is er die dag niets bijzonders aan de hand. De mensen die beweren dat er op 8 mei een verandering komt in de baan van de aarde en de planeten weten niets van de vaste baan die die planeten al honderden jaren op grote afstand van elkaar in cirkels rond de zon maken. (bewerking D.C.)

Later blijkt dat de schrijver van het boekje de Friese dominee Eelco Alta uit Boazum is. Het boekje zorgt voor zoveel onrust dat zelfs het bestuur van Friesland zich ermee bemoeit. Uiteindelijk wordt het zelfs verboden.

In Franeker woont in diezelfde tijd een wolkammer. Het is Eise Eisinga. Hij droomt van een wereld zonder bijgeloof. Volgens hem moeten de mensen hun verstand gebruiken en zich niet bang laten maken door bijgeloof. De wereld zal op 8 mei niet vergaan, maar hoe kan hij dat de mensen duidelijk maken?

Denken over een wereld zonder bijgeloof

Eise Eisinga groeit op in Dronrijp. Op de basisschool blinkt hij uit in rekenen. Ook leest hij graag over sterren en planeten. Hij hoeft niet naar open dagen van middelbare scholen, want na de lagere school moet hij direct aan het werk bij zijn vader in de wolkammerij. Middelbare en hoge scholen zijn in die tijd alleen voor kinderen van rijke ouders. Tegenwoordig zou zo'n knappe jongen als Eise naar de universiteit gegaan zijn. Er is in die tijd wel een universiteit in Friesland. Die staat in de stad Franeker. In zijn vrije tijd leest Eise veel. Hij loopt wekelijks een keer van Dronrijp naar Franeker om daar wiskundige boeken te bestuderen. Daarnaast is hij met sterrenkunde bezig. In 1768 koopt hij een wolkammerij naast het stadhuis van Franeker, niet ver van de universiteit.

Hier zie je het huis van Eise Eisinga. Deze foto is om half vijf 's middags gemaakt, maar dat is op de zonnewijzer die door Eise Eisinga gemaakt is helaas niet te zien. Achter dit huis bevond zich zijn wolkammerij. Daar werd de schapenwol gewassen, gekamd en geverfd. Daarna ging de wol naar een spinnerij en een weverij op een andere plek in de stad. Tegenwoordig lopen wij vooral in katoenen kleding die goedkoop gemaakt wordt in Azië, maar in Eisinga's tijd liepen de mensen in wollen kleding die gemaakt werd door mensen zoals hij. 

Eise hoort verhalen over het boekje van de dominee uit Boazum. Hij weet veel van de banen van de planeten rond de zon en probeert de mensen gerust te stellen. Hij legt uit dat wat de dominee beweert niet klopt en dat het bangmakerij is. De planeten kunnen op 8 mei niet tegen elkaar aan botsen. Eise en de Leeuwarder Courant doen hun best om de angst weg te nemen, maar dat lukt niet helemaal. Veel mensen blijven twijfelen. Wie heeft er nu gelijk, de wolkammer of de dominee? Eise wil de mensen laten zien dat de planeten onmogelijk met elkaar in botsing kunnen komen. Zo ontstaat het plan voor een planetarium.

Durven en doen

Van 1774 tot 1781 bouwt Eise in zijn huiskamer aan het planetarium. Die kamer is ongeveer 4½ meter lang, breed en hoog, met aan één kant de bedstee van Eise en zijn vrouw Pietsje. Eise verlaagt het plafond naar drie meter hoogte. De ruimte daartussen gebruikt hij om de planeten banen om de zon te laten draaien. 

Aan de balken van de kamer maakt Eise dus een lager plafond met voor elke planeet een gleuf. De zon plaats hij in het midden van de kamer. Daaromheen hangen de planeten op een schaal van 1 op 1.000.000.000.000. Eén meter op het plafond is in werkelijkheid één miljard kilometer. In de gleuven komen de planeten te hangen (klik op de afbeelding voor een vergroting).

Hier zie je dat elke planeet om de zon draait. De aarde doet daar 365 dagen over, maar de planeet Mercurius bijvoorbeeld 88 dagen. Voor al die planeten berekent Eise de snelheid voor de houten hoepel waar hij de planeet aan hangt. Al die hoepels voorziet hij van spijkers om de hoepels aan te drijven. Hij gebruikt wel 10.000 spijkers voor zijn hele planetarium!  Klik op deze link om het planetarium in beweging te zien.

Het geheel wordt aangedreven door een slingeruurwerk. De gewichten hangen in de kast naast de bedstee. Het slingeruurwerk staat precies boven de bedstee in de huiskamer van Eise en Pietsje. Het tikken van de klok houdt het bewegen van de planeten en de maan in beweging. En dat gebeurt nog steeds, dag in dag uit. Het levenswerk van Eise Eisinga is nu het oudste, nog werkende planetarium ter wereld. Mocht je een keer in Franeker komen, ga dan even naar het planetarium en kijk naar de stand van de planeten. Welke planeet is vanavond in welke richting zichtbaar aan de hemel? Nu, meer dan tweehonderd jaar later, geeft Eise Eisinga daar nog steeds antwoord op.

De canon Historici (geschiedenis-kenners) vinden het werk van Eisinga zo belangrijk dat hij opgenomen is in de canon van de Nederlandse geschiedenis. De canon van de Nederlandse geschiedenis is een lijst van vijftig onderwerpen waar elke leerling les over moet krijgen.  Zie hier of klik rechtsboven op het plafond om meer over de canon en het planetarium te lezen.

Opdracht bij de les over Eise Eisinga

1 Lees het verhaal over Eise Eisinga     2 Maak de kruiswoordpuzzel over Eise Eisinga.     3 De klas wordt verdeeld in 10 groepen.  1 Mercurius, 2 Venus, 3 Aarde, 4 Mars, 5 Jupiter, 6 Saturnus, 7 Uranus, 8 Neptunus en de zon (9) en de maan (10   Elke groep bereidt een korte presentatie voor. Daarbij zorg je voor een bol (piepschuim) en voor een kaartje (plastificeren). De bol en het kaartje komen in het lokaal aan het plafond te hangen met bijvoorbeeld een stukje ijzerdraad. Verdeel het werk. Zoek informatie. Plak eventueel afbeeldingen op een groot stuk papier.  4. De presentatie doe je zo: Ik ben Mercurius, ik bevind mij op ...km van de zon. In ... dagen maak ik een baan om de zon. In een lokaal van 9 meter lang moet ik op .... centimeter afstand van de zon hangen. Mijn naam komt van ..... .  Enzovoort. 5. Op het kaartje (maximaal A4) komt een samenvatting van de presentatie. Het kaartje wordt geplastificeerd en komt in het lokaal bij jouw planeet te hangen. 6 Wanneer alle planeten en kaartjes klaar zijn, gaan jullie op de goede volgorde staan en maken we een foto. Dan volgen de presentaties en vervolgens hangen we de planeten op de juiste afstand aan het plafond.   Bij de sterrenwacht in Burgum kun je elke vrijdagavond in de grote sterrenkijker kijken. Enthousiaste vrijwilligers vertellen je graag wat er die avond te zien is.   Over planeten kun je heel veel informatie op het internet vinden. Via google vind je sites met prachtige foto's en bewegende beelden.

Eise Eisinga werkte met een schaal van 1 op 1.000.000.000.000. De aarde hangt daar als een klein bolletje op 15 cm vanaf de zon. Gelukkig voor Eise waren de planeten Uranus en Neptunus in 1774 nog niet ontdekt. Dat scheelde veel werk en bovendien had het ook niet meer in zijn huiskamer gepast. Het geschiedenislokaal is 9 m lang. Wij hangen de eerste 6 planeten op met de schaal van 1 op 250.000.000.000. De laatste twee verdelen we over de rest van de ruimte. Die hangen dus niet op schaal.

planeet	afstand tot de zon	schaal 1 op 500.000.000.000	schaal 1 op 250.000.000.000
Mercurius	57.900.000 km	op 12 cm vanaf de zon	op 24 cm vanaf de zon
Venus	108.100.000 km	op 20 cm vanaf de zon	op 40 cm vanaf de zon
Aarde	149.500.000 km	op 30 cm vanaf de zon	op 60 cm vanaf de zon
Mars	227.800.000 km	op 46 cm vanaf de zon	op 92 cm vanaf de zon
Jupiter	778.300.000 km	op 156 cm vanaf de zon	op 312 cm vanaf de zon
Saturnus	1.427.000.000 km	op 280 cm vanaf de zon	op 560 cm vanaf de zon
Uranus	2.869.000.000 km	op 560 cm vanaf de zon	op 1120 cm vanaf de zon
Neptunus	4.497.000.000 km	op 900 cm vanaf de zon	op 1800 cm vanaf de zon

 

De zon en de planeten. Op deze afbeelding kun je zien welke planeten groot en klein zijn.

De planeten en de maan (klik op de afbeelding voor een vergroting).

De planeet aarde gezien vanuit een ruimteraket. Welke gebieden van de wereldkaart herken je? Klik op de afbeelding voor een vergroting.

Tekst, foto's en puzzel: Dirk Corporaal  januari 2008.